वास्तु शब्द संस्कृतको मुल शब्द ‘वास’ बाट आएको हो । वास्तु शब्दले निवासलाई बुझाउँछ । सबै किसिमका प्राणीका लागि आवासको छुट्टै महत्व हुन्छ र सबै प्राणीका आ–आफ्नै प्रकारका आवास हुने गर्छन् ।

किरा फट्याङ्ग्राका आफ्नै किसिमको आवास हुन्छ । स्याल, फ्याउरो, ब्वाँसो आदिजनावरहरु जंगलकागुफा र ओढारमा बस्छन । हात्ती , गैडा र विभिन्न जातका पशुपंक्षीले पनि सुरक्षित स्थानमा वासस्थान बनाएका हुन्छन् । बाँदरले पनि घाम, पानी र शत्रुबाट सुरक्षित हुने स्थान रोज्छन् ।

सरल भाषामा भन्नुपर्दा वास्तु भनेको बस्ने ठाँउ हो । आधुनिक संसारमा वास्तुशास्त्रलाई आर्किटेक्चर भन्ने गरिन्छ ।

पुराना वास्तुशास्त्रका ज्ञाताहरुले लौकिक पिण्डबाट प्राप्त हुने गुरुत्वाकर्षण लगायत विभिन्न तरङ्गहरुले मानव मन मस्तिष्कमा र मानव स्वास्थ्यमा असर पार्छन् र वास्तु मिलाएर बनाएको घरमा त्यस्ता तरङ्गहरुको उचित व्यवस्थापन गरि मानव जीवनमा सुख, शान्ती, समृद्धि र सुस्वास्थ्य प्राप्त गर्न सकिने कुरा उल्लेख गरेको पाइन्छ ।

पाँच तत्वको समिश्रणबाट समग्र वास्तुशास्त्र अडिएको हुन्छ । ती पाँचतत्वहरु यस निम्नअनुसारका छन ।

पृथ्वी
जल
तेज
वायु
आकाश

यीनै पाँच तत्वको उचित अध्ययन र व्यवस्थापनबाट मनुष्यले धर्म, अर्थ, काम, मोक्ष पुरुषार्थ चतुष्टयको आश्वादन लिन सक्ने कुरा प्राचिन महर्षिहरुले विभिन्न शास्त्रमा भनेका छन् । यहि कुरालाई मध्यनजर गरी घरको के कस्तो महत्व छ, शास्त्रसम्मत केहि कुराहरु यहाँ उल्लेख गर्दै छौं ।

गृहणातिति गृहम् । गृहले टाढाको सबै प्राणीहरुको मन आकृष्ट गरेको हुन्छ । सबै प्रकारका पशुपंक्षिहरु दिनभरी चरेर डुलेर साँझ आफ्नो गृहमा फर्कन्छन् ।

ठूलो वेदना र पिडाले प्रताडित प्राणी आफ्नो गृहमा प्रवेश गरेपछि एउटा सुखको अनुभूति गर्छ । स्वगृहमा (आफ्नो घरमा) आफ्नो घरपरिवारको माया ममता प्राप्त हुन्छ । शत्रुको भय र अरुको अवरोधको डर हुदैन । तसर्थ पूर्ण स्वतन्त्रताको आभास मिल्छ । यसर्थ स्वगृह एउटा महत्वपूर्ण स्थान हो जहाँ मानव लगायत सबै प्राणीहरु खुशी र आनन्दले रहेका हुन्छन् ।

वास्तुशास्त्रमा भूखण्डको छनौट कसरी गर्ने भन्ने सम्बन्धमा पनि उल्लेख गरेकोे पाइन्छ । हावा, प्रकाश प्राप्त हुने गरि चारैतिर खुल्ला स्थान राख्न उपयोगी हुने कुराको सुझाव रहेको छ । घर नजिकै खुल्ला नाली भएको ठाँउ अशुभ मानिन्छ । उत्तरततर्फ र पूर्वततर्फ सडक भएमा शुभभुखण्ड मानिन्छ ।

यस्तै, भुखण्डको आकार प्रकारबाट पनि शुभफल प्राप्त हुने उल्लेख छ । चार कुना मिलेको जमिन उपयोगी हुने र आकार नमिलेको चुच्चो परेको जमिन हानिकारक हुने बताइन्छ । साथै भूखण्डको अगाडिपट्टी खुला ठाँउ, सार्वजनिक स्थल रहेको छ भने उपयोगी हुने कुरा उल्लेख छ । बिचमा उठेको क्रमशः दायाँबायाँ होचो हुँदै गएको गज पृष्ट जमिन सर्वोत्तम हुन्छ ।

घर निर्माणमा निर्माणपूर्व गृहको नक्सा बनाउन उपयोगी हुन्छ । गृहमा मुख्य प्रवेशद्वारतिर केन्द्राकृतिको निकै महत्वपूर्ण भूमिका रहन्छ । घरको रुप अगाडिपट्टीबाट देखिने हुनाले अगाडिको भाग आकर्षक किसिमको हुनु आवश्यक छ । वास्तु अनुरुप यो मुख भागलाई आकर्षक बनाउनु पर्छ ।

वास्तुसम्मत तरिकाले घरको झ्याल ढोकाहरु राख्न सकिन्छ । घरमा हावा र प्रकाशको तालमेल मिलाउनु पनि अत्यन्त जरुरी रहन्छ । बैठक कोठाको झ्याल ढोकाहरु अन्य स्थानको भन्दा अलि ठूलो ७/८ फिटसम्म चौडा र उचाइले युक्त हुनुपर्छ । बैठक तथा भान्साको पर्खाल अग्लो बनाउनउत्तम हुन्छ ।

सर्वासु दिसु सलिलँप्रकुर्याद
विहाय नैऋत्यव्यव्यमाग्निवायुन
पुर्वेक्तिरेशनजलेशदिक्षु कृतं
जलं सौख्या सुत प्रदं च ।।
पूर्वकं वारुणादिकस्थितं च
विर्जयन्मध्यमगृहस्थितं च
क्रमेण गगाँदिवशिष्ठमुख्या दिशा
स्थितानां च जलाशायानाम् ।।

वास्तुशास्त्रमा जलाशयको बारेमा पनि केहि महत्वपूर्ण विचार व्यक्त गरिएको छ । नैऋत्य, दक्षिण, आग्नेय र वायव्य दिशालाई छोडेर अन्य दिशामा जलासय राख्न सकिन्छ । इशान कोणमा जलासय बनाउनाले सुख र शान्ती मिल्छ । साथै, पुत्रलाभ हुने कुराको पनि उल्लेख छ । वायव्य कोण र मध्यभागमा जलासय बनाउन बर्जित गरिएको छ । गर्ग, वशिष्ठ लगायत ऋषिमुनीहरुले पनि जलासय पूर्वी दिशामा राख्न उपयोगी हुने बताएका छन् ।

मान्छेले जन्मैदेखि मृत्यूपर्यन्त आफ्नो अधिकांश समय भवन (घर) भित्र बिताउँछ । घरमा रहेका यी पञ्चतत्वको विज्ञान र त्यसको प्रभावको बोध गरेर उचित तवरले निर्माण गरेको घरमा बस्नाले सुख, सौभाग्य र आयु आरोग्यको वृद्धि हुन्छ ।

Articles By: ज्योतिर्विद् संजय सुवेदी

ताजा अपडेट

राष्ट्रियसभामा सांसदले भने- बारपाकमा पुनःनिर्माण गरिएका घर मौलिक र प्राचीनयुक्त छैनन्

वर्ष ०८१ः काठमाडौं उपत्यकाभित्र ४७ हजार घरजग्गा किनबेच, सवा १९ अर्ब राजश्व संकलन

ललितपुरको एकान्तकुनामा खुल्यो आलिशान इभेन्ट भेन्यू ‘म्याजेस्टिक ग्र्यान्ड’

भूमिसम्बन्धी विधेयक चालु अधिवेशनबाट पारित गरिने

सरकारले आवास कम्पनीमार्फत व्यवस्थित आवास तथा जग्गा विकास कार्यक्रम अगाडि बढाउने

दुई वर्षदेखि ऋणात्मक रहेको निर्माण क्षेत्रको वृद्धिदर यस वर्ष २.२१ प्रतिशत हुने प्रारम्भिक अनुमान

चालु आर्थिक वर्षमा घरजग्गा क्षेत्रको वृद्धि २.७२% रहने प्रारम्भिक अनुमान, जीडीपीमा ८.२९% योगदान

एक वर्षमा तीन लाख ८२ हजार घरजग्गा रोक्का, तीन लाख फुकुवा